„Dzieciństwo. Literatura i Kultura”
„Na marginesie twórczości? Twórcy i twórczynie literatury dla dorosłych – wyjątkowo dla dzieci”
Wydział Polonistyki
2023
Informacje ogólne
W kolejnym wydaniu czasopisma „Dzieciństwo. Literatura i Kultura” poddajemy refleksji utwory literackie twórców i twórczyń, którzy na co dzień kierowali lub kierują swoje dzieła do osób dorosłych, jednak wyjątkowo zwrócili się do publiczności dziecięcej i młodzieżowej. Zarówno w historii literatury, jak i w ostatnich latach nie brakuje tego typu przypadków. Utwory prozatorskie i poetyckie dla młodych czytelników można znaleźć w dorobku Jamesa Joyce’a, Williama Faulknera, Johna Steinbecka, Ernesta Hemingwaya, Umberto Eco, Clarice Lispector czy Margaret Atwood. W Polsce wyjątek w swojej adresowanej do dorosłych twórczości zrobili m.in. Agnieszka Osiecka, Leszek Kołakowski, Magdalena Tulli, Dorota Masłowska czy Olga Tokarczuk.
Dyskurs naukowy i zwyczaje akademickie bardzo często, a może wręcz: zazwyczaj, ostro rozgraniczają kulturę „dla dorosłych” i tę „dla dzieci i młodzieży”. Dowodzą tego osobne – by nawiązać do określenia zaproponowanego w latach 70. XX wieku przez Jerzego Cieślikowskiego – opracowania naukowe, kursy uniwersyteckie czy konferencje naukowe. Rzadko zdarza się, by oba systemy kulturowe zostały uwzględnione łącznie. Nieprzypadkowo używamy tu pojęcia systemu; jak dowodził Itamar Even-Zohar w swojej słynnej Teorii polisystemów z 1990 r. (w Polsce opublikowanej w „Przestrzeniach Teorii”, 2007, s. 349), „system bardzo rzadko ma charakter unisystemu; siłą rzeczy stanowi on polisystem – system wielokrotnie złożony, układ rozmaitych systemów przecinających się i częściowo nakładających na siebie, wykorzystujących jednocześnie różne opcje, a przy tym funkcjonujących jako jedna całość o określonej strukturze, której elementy są od siebie współzależne”. W ten właśnie sposób – na potrzeby prac nad tym numerem czasopisma – rozumiemy systemy kulturowe, w ramach których rozróżniamy system kultury dorosłej i system kultury dziecięcej. Opisywane przez Evena-Zohara systemy tworzą hierarchię, często są wobec siebie opozycyjne – i tak też przeważnie postrzegane jest to, co dziecięce, w odniesieniu do tego, co dorosłe. Teoria polisystemów pozwala jednak spojrzeć na ten „dziecięcy” i ten „dorosły” jak na fenomeny o otwartej strukturze, połączone ze sobą złożonymi sieciami relacji. Sam Even-Zohar zaznacza (choć swoje badania poświęca innym dziedzinom), że „literatury dziecięcej nie da się analizować jako zjawiska sui generis, ale związanego z literaturą dla dorosłych” (s. 351).
W tym ujęciu ciekawa wydaje się pozycja w polisystemie kulturowym utworów kierowanych do dzieci czy młodzieży, ale kreowanych przez twórców i twórczynie kojarzonych z produkcją dla dorosłych. Po pierwsze, ze względu na swój charakter teksty te znajdują się gdzieś pomiędzy systemem kultury dorosłej i tej dziecięcej; funkcjonują obok tekstów pisanych pierwotnie dla dorosłych, ale niejako zawłaszczonych przez literaturę dla młodych ludzi, uproszczonych wersji klasyków literatury pięknej, ale też powieści young adult często czytanych także przez dorosłych. Po drugie zaś, jako że system kultury dorosłej stawiany jest zazwyczaj wyżej w hierarchii, twórcy i twórczynie dla dorosłych kierujący swoje dzieła do młodych osób potencjalnie przyczyniają się do migracji elementów kultury dziecięcej w stronę centrum całego polisystemu, rozumianego także jako rynek książki (i – dodajmy – nie tylko książki).
