Cyfrowa semiopoetyka
Ewa Szczęsna
Wydawnictwo IBL PAN
Warszawa 2018
Informacje ogólne
Ewa Szczęsna dowodzi tezy, że budowa znaku nie jest identyczna w przypadku różnych jego medialnych reprezentacji, ale modelowana technologicznie, co sprawia, że znak cyfrowy nie mieści się w dotychczasowych modelach budowy znaku zaproponowanych przez de Saussure’a i Peirce’a.
Zdaniem autorki monografii znak cyfrowy jest strukturą dwupoziomową, ponieważ ma reprezentację na poziomie użytkowania i programowania, oraz wieloaspektową. Nowa budowa i funkcje znaku cyfrowego wyznaczają nowy sposób istnienia warstwy przedstawień tekstu (Rozdział 4), jego poziomu znaczeniowego i komunikacyjnego (Rozdział 5). Strategiami znaczeniotwórczymi w literaturze i szerzej sztuce cyfrowej są: atomizacja, kinetyzacja, modelowanie (Rozdział 6). Literackie środki artystyczne w niespotykanym dotychczas wymiarze angażują, poza semantyką słowa, jego wymiar semiotyczny: zmianę kształtu, przekształcenia barwy, brzmienia, wielkości, przetworzenia na oczach odbiorcy – a więc ruch oraz dźwięk. Warstwa przedstawień słowa staje się przestrzenna i cielesna, a konstytutywnym składnikiem figur są działania użytkownika. Kinetyczne, transsemiotyczne, interaktywne figury i szerzej struktury tekstowe tworzące literaturę cyfrową pokazują, że literackość zadomawia się w ruchomej tkance semiotycznej tekstu i działaniach użytkownika.
W „Cyfrowej semiopoetyce” zostają nazwane i opisane nowe figury poetyckie, nieobecne w literaturze papierowej, które zostają wydobyte z analizy hipertekstów literackich. Są to figury semiotyczne – w szczególności figury ruchu, do których zaliczają się: redukcja, adiekcja, permutacja, transformacja oraz interaktywne (np. kumulacja). Poza figurami semiotycznymi charakterystyce poddane zostają figury sprawcze oraz przesunięcia, jakie dokonują się w sposobie istnienia zastanych figur – tu zwłaszcza metafory angażującej słowo, ruch, dźwięk, obraz i działanie (metafory interaktywne), ale także inwersji, która staje się problematyczna wobec istnienia wielu równoprawnych porządków tekstu. Rozprawa dowodzi, że znaczenia literackie (i nie tylko literackie) w środowisku cyfrowym kształtowane są w interakcji semantyki słowa (tu także zawartości fabularnej utworu literackiego) i semantyki jego warstwy przedstawień.
Transsemiotyczność, sprawczość, angażowanie cielesności odbiorcy są także własnością cyfrowej reprezentacji narracji. Cyfrowa semiopoetyka dowodzi figuracyjności narracji, stawia tezę o implikacji jako figurze znajdującej się u podstaw myślenia narracyjnego. Linkowa struktura hipertekstu oraz formuła odbiorcy jako użytkownika przeprowadzającego działania na tekście, inicjują nowy typ narracji – narrację alternatywną i narrację sprawczą. Analiza utworów narracyjnych w środowisku cyfrowym wskazuje na wzrost znaczenia narracji interpretacyjnej, związków dorozumianych i oczekiwania odbiorczego. Ważnym czynnikiem kształtowania znaczeń jest ruchomy kontekst wewnątrztekstowy, który uczestniczy w tworzeniu narracji wielowariantywnej.
Rozdziały o przemodelowaniach w sferze znaku i tekstu dowodzą, że nie da się dłużej mówić o poetyce cyfrowego tekstu bez uwzględnienia semiotyki oraz sprawczości. Zaangażowanie ruchomej tekstury oraz działań użytkownika w kształtowanie znaczeń tekstowych staje się podstawą do zainicjowania nowej dziedziny badań humanistycznych – semiopoetyki.
Monografia podejmuje też badania nad dyskursywnością cyfrową w odniesieniu przede wszystkim do dyskursu sztuki, edukacji i nauk humanistycznych (Rozdział 7). Ukazuje parafrazę jako jedną z podstawowych strategii działań dyskursywnych. Charakterystyce poddane też zostały nowe formy tekstowe – makroteksty, czyli teksty nadbudowane nad pojedynczym tekstem, tworzone w interakcji wielu tekstów, często charakteryzujących się odmienną organizacją znakową, reprezentujących różne porządki medialne i dyskursywne.
Analiza tekstu w cyfrowej sytuacji komunikacyjnej pozwoliła ukazać remediację i transdyskursywność jako sposoby kształtowania dyskursywności i medialności cyfrowej. Pozwoliła też opisać mechanizmy perswazji w środowisku cyfrowym – formy perswazji zapośredniczonej, jakie wykorzystywane są na uniwersyteckich platformach edukacyjnych oraz ich wpływ na dyskurs kształcenia.
Zaprezentowane wyżej treści zawarte w części drugiej zostały poprzedzone próbą określenia tego, co leży u podstaw tak istotnych zmian w sferze znaku, tekstu i dyskursu, a zatem zmian kulturowych. Chodzi tu mianowicie o fenomenologię i epistemologię cyfrowości (Rozdział 1). W części tej – bardziej filozoficzno-kulturoznawczej niż semiotyczno-poetologicznej, zawarte zostają rozważania o statusie techniki oraz technologii, ich wpływie na sferę estetyki i kreowanie znaczeń artystycznych; na sposób konstruowania tekstów i posługiwanie się nimi w środowisku cyfrowym. Analizie poddane zostają program komputerowy, link oraz interfejs jako narzędzia nowego sposobu kształtowania tekstu i dyskursu a w konsekwencji – kultury.
