Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego. T. 1 – monografia; t. 1-2 antologia
edakcja naukowa Danuta Ulicka
autorzy rozdziałów w monografii i antologii: Adela Kobelska, Joanna Jeziorska-Haładyj, Magdalena Szczypiorska-Chrzanowska, Przemysław Pietrzak, Tomasz Bilczewski, Michał Mrugalski, Artur Hellich
Wydawnictwo IBL PAN
Warszawa 2020
Informacje ogólne
Praca zespołu pracowników Zakładu Poetyki, Teorii Literatury i Metodologii Badań Literackich ILP UW (z jednym wyjątkiem – prof. UJ, dr hab. Tomasza Bilczewskiego), finansowana z grantu NCN uzyskanego przez Danutę Ulicką w r. 2013, trwała 7 lat. Jej finalnym wymiernym efektem jest trzytomowa publikacja „Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego” – pierwsza w takiej skali w Polsce, w regionie środkowo- i wschodnioeuropejskim, a jak piszą koledzy zagraniczni – także w Europie zachodniej i USA – prezentacja historii badań literackich ukazanych na tle porównawczym, wszechstronnie skontekstualzowanych kulturowo, instytucjonalnie, politycznie i społecznie, ekonomicznie i biograficznie.
Tom 1, monograficzny, składa się z obszernego (130 s.) wstępu autorstwa KP i 8 rozdziałów autorstwa członków zespołu. We wstępie wyłożone zostały: /1/ przyjęte dla całości zasady metodologiczne (agnotologia, prozopografia, historia splątana, historia domyślna); /2/ zdefiniowane zostało polskie literaturoznawstwo nowoczesne; /3/ zredefiniowane podstawowe terminy (teoria literatury; polska teoria), /4/ wprowadzone i wyjaśnione historycznie oraz metodologicznie terminy nowe (temat kulturowy, tutejszość, sąsiedztwo, trójkąt literaturoznawczy, awangarda literaturoznawcza, tekstoid, długomyślność, mała emigracja, kręgi zażyłości); /5/ dokonano także analizy najważniejszych składników słownika nowoczesnych literaturoznawców w Polsce i w regionie (nowość, rewolucja, bój, stare i nowe) i /6/ wyodrębniono typowe dla ich pisarstwa gatunki naukowe (szkic, etiuda, rzut oka); /7/ ustalone miejsce polskiego literaturoznawstwa nowoczesnego w sąsiedztwie regionalnym Europy Środkowej i Wschodniej – jego /a/ współdzieloność z literaturoznawstwem nowoczesnym niemieckim, rosyjskim i czecho-słowackim oraz /b/ specyfika w tym kontekście („międzymetodologizm”), /8/ wskazano na prekursorskie dokonania badaczy polskich, powołane przez nich bezprecedensowe instytucje, których funkcjonowanie zapewniło literaturoznawstwu polskiemu centralną pozycję w latach 50.-60.; /9/ zrekonstruowano czasowy i przestrzenny obszar nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego i ustalono rytm jego historycznego rozwoju; /10/ zbadano i opisano fenomen studenckich kół naukowych, w których rodziło się nowoczesne literaturoznawstwo w regionie Europy Środkowej i Wschodniej – fenomen „antyinstytucjonalnych instytucji” – i szczegółowo przedstawiono koła polskie; /11/ rozpatrzono charakterystyczną dla ruchów awangardowych w sztuce dialektykę globalne-lokalne, która w odniesieniu do awangardowych ruchów literaturoznawczych wymagała uzupełnienia o człon „sąsiedzkie” (regionalne) i uzasadniono to dopełnienie (m. in. w trybie analizy wprowadzanych nowych terminów, nazw powstających instytucji literaturoznawczych, odsyłających do miast, a nie do państw narodowych); /12/ opracowano mapę globalnych wędrówek teorii i teoretyków, z której jednoznacznie wynika, że teoria zrodzona w naszym regionie rozprzestrzeniła się do lat 60. po świecie, a od lat 90. ponownie wraca do miejsca narodzin w zmienionej szacie językowej i terminologicznej; /13/ przeanalizowano (m. in. na podstawie korespondencji archiwalnej i wspomnień ustnych żyjących badaczy) relacje biograficzne i przyjacielskie („kręgi zażyłości”) pomiędzy twórcami literaturoznawstwa nowoczesnego, które w regionie odgrywały kluczową rolę w stanowieniu i rozwoju dyscypliny, i które – co historycznie istotne – rozwijały się ponad podziałami politycznymi; /14/ ustalono ideowo-polityczną orientację literaturoznawców nowoczesnych w skali regionu – lewicowo-demokratyczną, antynacjonalistyczną, racjonalistyczną – szczegółowo opracowaną na przykładach literaturoznawców polskich, ale z odniesieniami do badaczy rosyjskich, czeskich i słowackich, oraz polskich instytucji naukowych (Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie; Słowiańska Metryka Porównawcza w Warszawie) i kół wolnomyślicielskich, których członkowie byli wychowawcami i nauczycielami polskich literaturoznawców nowoczesnych.
Wstęp prezentuje ponad stuletni rozwój literaturoznawstwa polskiego jako integralnej całości krystalizującej się na zasadzie dys-kumulatywnej, ponad podziałami metodologicznymi (rozpowszechniony układ według orientacji metodologicznych został podważony na podstawie silnych argumentów) i generacyjnymi. Kolejne 8 rozdziałów monografii podejmuje tzw. za socjologami tematy kulturowe – najwyrazistsze, trwałe przez stulecie, podejmowane wciąż na nowo i nierozstrzygnięte do dziś problemy (podmiotowości, referencji, narracji i oddziaływania, stylistyki i semantyki, genologii, regionalizmu, relacji między literaturą a innymi sztukami – malarstwem, fotografią, filmem, rzeźbą i architekturą oraz literaturą a literaturoznawstwem). Zostały one ujęte w przekroju historyczno-merytorycznym, z wyeksponowaniem najważniejszych dokonań i ich kontynuacji. Długie trwanie rozważań wokół tych tematów, ich powroty – niezależnie od zwrotów metodologicznych i wymiany słowników uzasadniło odstąpienie od uporządkowania według szkół i kierunków.
2. Ambicją zespołu było niepowielanie cyrkulujących w polskiej nauce rozpoznań, interpretacji i ujęć. Było to możliwe dzięki odkryciom archiwalnym w zbiorach publicznych i udostępnionych prywatnych. Za najważniejsze należy uznać odnalezienie archiwum Dawida Hopensztanda we Lwowie, protokołów z lwowskich seminariów Romana Ingardena z lat 1934-1937 prowadzonych na Uniwersytecie Jana Kazimierza, nieznanej powieści Franciszka Siedleckiego, korespondencji Romana Jakobsona i Marii Renaty Mayenowej i ogromnej ilości niepublikowanych dotąd zdjęć i innych dokumentów wydobytych ze zbiorów publicznych i prywatnych, które tworzą istotny komentarz do zaproponowanych tez.
3. Monografii towarzyszy dwutomowa antologia. Została zorganizowana w 8 części odpowiadających ośmiu rozdziałom monograficznym. W każdej zaprezentowanych zostało 5-6 rozpraw uznanych za prekursorskie lub przełomowe dla rozwoju „tematu kulturowego”. Każdą z rozpraw poprzedza informacja bibliograficzna i instruktywne opracowanie lokujące ją w macierzystym i dzisiejszym kontekście oraz w twórczej biografii autora. W antologii pomieszczone są rozprawy, które nigdy nie pojawiły się w zasięgu historii literaturoznawstwa, choć do niego bezdyskusyjnie należą (m. in. list Strzemińskiego do Przybosia; fragmenty powieści Siedleckiego) lub takie, które pozostawały w cieniu krążących i wielokrotnie powielanych. W monografii z kolei omówiono dokonania takich nieuznawanych za literaturoznawców myślicieli, jak Jan Baudouin de Courtenay, Jan Michał Rozwadowski, Aleksander Wat, Adam Ważyk.
4. Publikacja jest bogato wyposażona w materiał ilustracyjny (ok. 110 zdjęć) pozyskany podczas kwerend w książnicach i zbiorach prywatnych.
5. Można sądzić, że publikacja odkrywa dla nas – a w przyszłości dla świata – obszar polskich badań literackich nieustępujących rangą ani oryginalnością badaniom światowym, a pod wielu względami prekursorskich („prekursorstwem nieanachronicznym”) i żadną miarą nieprowincjonalnych. Ustala powody ich widmowej obecności w nauce światowej (mechanizmy reprodukcji wiedzy, sukcesu w nauce, samokolonizacji).
Wydaje się, że zespołowi udało się wypracować zasady metodologiczne dla kulturowej historii wiedzy w humanistyce, scalające dotąd izolowane reguły historii idei, historii instytucji i biografii uczonych, które mogą funkcjonować wzorotwórczo. Nie powtarzają one wzorów zawartych w innych tego typu publikacjach polskich i zagranicznych (Petera Burke’a, Rensa Boda); uwzględniają bowiem – ze względu na specyficzny rozwój humanistyki polskiej – konteksty polityczne.
Spodziewany – a potwierdzony już recepcją publikacji zawierających wyniki cząstkowe realizacji projektu, zwłaszcza artykułów, które ukazały się w renomowanych periodykach polskich („Teksty Drugie”, „Pamiętnik Literacki”, „Zagadnienia Rodzajów Literackich”) i rezonansem dyskusji na konferencjach międzynarodowych (odnotowywaniem dokonań uczonych polskich nieobecnych dotąd w literaturoznawstwie światowym w tak renomowanym czasopiśmie, jak „Poetics Today”, w periodyku z IF „Die Welt der Slaven”) – wpływ przeprowadzonych i udostępnionych w formie publikacji badań powinien polegać na:
1/ rewizji wartości i pozycji nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego – dotąd marginalizowanego w skali tak polskiej, jak międzynarodowej, a wywołującego od kilku lat coraz intensywniejsze zainteresowanie, rosnące jak wiele wskazuje nie bez udziału zespołu grantowego, wygłoszonych referatów i opublikowanych prac;
2/ wprowadzeniu „Polish theory” do obiegu międzynarodowego;
3/ wzmożeniu współpracy – rozpoczętej w latach 20. XX wieku i prowadzonej intensywnie w latach 50. – 70., od lat 80. jednak wyraźnie słabnącej – z badaczami z region Europy Środkowej i Wschodniej (do uznania potrzeby intensyfikacji tego współdziałania i jego już dobrych rezultatach uprawniają panele zgłoszone przez członków zespołu grantowego na konferencjach międzynarodowych w Pradze, Moskwie, Brnie i Rydze, bardzo dobrze przyjęte, a także referaty wygłaszane przez indywidualnych członków zespołu, które zaowocowały wymianą naukową (z Uniwersytetem Karola, z Uniwersytetem w Chengdu);
4/ zainicjowaniu badań nad historią nowoczesnego literaturoznawstwa (dotąd opisywanego jedynie do r. 1939) i, szerzej, historią nowoczesnej humanistyki w Polsce – być może na zasadach historiozoficznych i według kryteriów zaproponowanych w publikacji. Zasady te współbrzmią z przyjmowanymi w najważniejszych ośrodkach światowych (Max-Planck Institute für Wissenschaftsgeschichte, Zentrum Geschichte des Wissens w Zurychu, Society for the History of Humanities w Chicago), ale je modyfikują z uwagi na specyfikę humanistyki polskiej;
5/ podjęciu zaproponowanej nowej konceptualizacji „nowoczesności”;
6/ weryfikacji rytmu procesu historycznego w literaturze i literaturoznawstwie – ku czemu skłania propozycja ujęcia tego procesu w trójfazowy dys-kumulatywny ciąg od Pierwszej Awangardy Literaturoznawczej (lata 20.-40. XX w.) przez Awangardę Drugą (lata 50.-80. XX w.) po Awangardę Trzecią (lata 90. XX w. – po rok w przybliżeniu 2017) i rozpoznaniu mechanizmu tego procesu jako dekanonizacji tzw. młodszej linii;
7/ uwrażliwieniu na konieczność ponownej lektury i przemyślenia rozpraw zarówno kanonicznych, jak zmarginalizowanych lub zapomnianych, w których – jak dowodzą publikacje – tkwią zarówno ważne inspiracje, jak i wskazania na obszary problemowe, jakoby dopiero odkrywane;
8/ zainspirowaniu do badań nad nowymi problematyzacjami literaturoznawstwa jako dyscypliny (np. przestrzenie teorii, kręgi zażyłości, wędrowanie teorii w czasie i przestrzeni, źródła wiedzy literaturoznawczej, mechanizm sukcesu i powstawania autorytetu w nauce);
9/ i do badań nad problematykami niewygodnymi (orientacje ideowo-polityczne w literaturoznawstwie polskim i środkowo-wschodnioeuropejskim; postawy nacjonalizmu i antysemityzmu vs. postawy transnacjonalizmu), które rzetelnie i z uwzględnieniem wielu kontekstów (generacyjnych, biograficznych, ekonomicznych) oraz fluktuacji takich postaw powinny dopełnić zarysowany w monografii i antologii pejzaż kulturowej historii nowoczesnego literaturoznawstwa i, szerzej, humanistyki ujętej w korelacji z różnymi rodzajami nauk i sztuk, z perspektywy komparatystycznej, regionalnej i europejskiej;
10/ rozbudzeniu potrzeby wypracowania nowego słownika terminów literackich – niepowielającego słowników istniejących, kierującego się zasadami historyzmu i użycia, który przyczyniłby się także do rozpoznania mechanizmów powstawania i osiągnięcia statusu terminu w humanistyce.
