Kalkowska. Biogeografia

Książka jest pierwszą biografią Eleonory Kalkowskiej, polsko-niemieckiej modernistycznej dramatopisarki, poetki i prozaiczki. Jest jednocześnie pierwszą monografią całokształtu jej  wielojęzycznej, zróżnicowanej, w dużej mierze ukrytej w archiwach twórczości. Do tej pory Kalkowska funkcjonowała jedynie na marginesach historycznoliterackich narracji, wyłącznie jako autorka paru niemieckojęzycznych dramatów z nurtu politycznego, lewicowego Zeittheater. Niniejsza monografia ukazuje Kalkowską – czyli autorkę wielu języków, pogranicza kultur, nieustannie migrującej przez kolejne „centra” i „peryferie” modernistycznej produkcji, nie cofającą się przed śmiałym przekraczaniem granic geograficznych, politycznych, obyczajowych – z dużo szerszej perspektywy. Materiały wydobyte z archiwów – zarówno zbiorów instytucjonalnych (Berlina, Marbach, Wiednia, Moskwy, Kopenhagi, Warszawy), jak i prywatnych (pochodzących ze zbiorów prof. Tomasza Szaroty, wnuka pisarki) – umożliwiły Dżabaginie nakreślenie szczegółowego, intymnego portretu Kalkowskiej, a także ukazanie autorki „Doniesień drobnych” jako ważnej aktorki sieci transnarodowego modernizmu.

Monografia jest podzielona na trzy części, których granice odsyłają zarazem do cezur historycznych, jak i biograficznych. Część pierwsza (1883-1918) dotyczy okresu dobrowolnych przemieszczeń i nomadycznych poszukiwań, w którym pisarkę napędza ciekawość i pragnienie odnalezienia swojego miejsca zarówno na mapie, jak i w obszarze artystycznej ekspresji. Pierwsze rozdziały opowiadają o wielokulturowym i wielojęzycznym wychowaniu, które pisarka otrzymała w Warszawie, Petersburgu i Breslau; konsekwencjach (zarazem artystycznych, jak i biograficznych) jej studiów w „młodopolskim” Paryżu w kręgach lewicującej, studenckiej polonii; polskojęzycznym debiucie z 1904 roku (pokazanym między innymi przez pryzmat Nietzscheańskiej filozofii życia oraz emancypacyjnych dążeń i dylematów „Nowej Kobiety”). Kolejne dotyczą okresu Wielkiej Wojny i rozdarcia Kalkowskiej pomiędzy rolą „agentki sprawy polskiej” na obczyźnie, a marzeniem o dołączeniu do „światowej republiki literatury”. Opowiadają również o głośnym feministyczno-pacyfistycznym poetyckim manifeście pisarki, czyli „Der Rauch des Opfers” z 1916 roku. W części drugiej (1918-1933) Dżabagina podejmuje opowieść na temat wyjątkowego w biografii Kalkowskiej momentu zakorzenienia i rozkwitu, którego pisarka doświadczyła w weimarskim Berlinie. Rozdział pierwszy opowiada o możliwościach, które kosmopolityczna, awangardowa, wyemancypowana stolica Niemiec oferowała pisarce, w kontekście własnej tożsamości nazywającej siebie „ucieleśnionym skrawkiem Paneuropy”. Opowiada również o środowiskach i sieciach, w których funkcjonowała – na mapie konstelacji Kalkowskiej pojawiają się takie osoby jak Emma Goldman, Erwin Piscator, Alfred Kerr, Heinrich Mann, Karin Michaëlis czy Gabriele Münter. W części drugiej przedstawione są starania autorki „Głodu życia”, by z dramatopisarki in spe stać się autorką sceniczną, a także nabierająca coraz szybszego tempa kariera literacka, której punktem zwrotnym była „Sprawa Jakubowskiego” wystawiona w 1929 roku na deskach Volksbüne (grana następnie także Warszawie, Toruniu, Lwowie). Już parę lat później Kalkowska była wymieniana przez publicystów wśród najważniejszych dramatopisarek Republiki Weimarskiej, tuż obok Else Lasker-Schüler czy Christy Winsloe. Opowieść o osobistym sukcesie pisarki jest jednocześnie opowieścią o coraz bardziej pogłębiającej się zapaści społeczno-politycznej: po dojściu NSDAP do władzy sztuki Kalkowskiej zostają zakazane, a sama pisarka zmuszona jest do ucieczki. Część trzecia (1933-1937) odsyła do doświadczenia wygnania, ucieczki i utraty – ostatnie lata swojego życia pisarka spędziła pomiędzy tysiącami innych wygnańców, którzy w późniejszej historii literatury zostali nazwani formacją „modernizmu uchodźczego”. Próbując odnaleźć swoje miejsce w uchodźczym Paryżu, a następnie w „weimarskim” Londynie (gdzie współpracowała z BBC, a jej sztuki były tłumaczone na język angielski i wystawiane na West Endzie), nie przestawała tworzyć pomimo pogarszającej się coraz bardziej sytuacji egzystencjalnej. Wielokulturowa tożsamość pisarki, doskonale realizująca się w weimarskim Berlinie, w sytuacji pozbawienia tej lokalnej afiliacji i w stanie wymuszonej dyslokacji stała się dodatkowym obciążeniem: na wygnaniu Kalkowska okazała się za mało „niemiecka”, by odnaleźć się w kręgach uchodźców z III Rzeszy, a zarazem nie wystarczająco „polska”, by uzyskać wsparcie ze strony polskiej ambasady w Londynie. Paradoksalnie okres wygnania był jednocześnie okresem twórczego rozkwitu, o czym świadczy ostatnia ukończona przez Kalkowską sztuka, czyli francuskojęzyczne „L’arc de Triomphe”, którego interpretacja domyka część trzecią.

W zaproponowanej w monografii biogeograficznej optyce Kalkowska staje się przewodniczką po burzliwych, przesyconych nadzieją, niepokojem i grozą pierwszych dekadach XX wieku. Narracja poświęcona jej twórczości i biografii stanowi jednocześnie narrację o gwałtownie zmieniającej rzeczywistości. Jest także świadectwem twórczego oporu, odwagi i zaangażowania: czy to oporu wobec faszyzmu i narastających nacjonalizmów, czy bezkompromisowego sprzeciwu wobec wojny, kary śmierci, cenzury artystycznej, czy też wsparcia feministycznych emancypacyjnych dążeń. Główne inspiracje metodologiczne i ramy teoretyczne zostały zaczerpnięte z badań nad modernizmem transnarodowym, modernizmem uchodźczym (exile studies) i feminizmu umiejscawiania.